نام کتاب: گفتارهایی در علم قافیه

مؤلف: فرزین حبیب زاده

انتشارات: نشر رزا

تعداد صفحات و قطع: ۲۹۸ صفحه / وزیری

شابک: ۸-۱۹۱-۳۵۵-۶۲۲-۹۷۸

شمارگان: 1000 نسخه

سال چاپ: اول ۱۴۰۳

بهاء: ۲۹۵۰۰۰۰ ریال

نحوه ارتباط با مولف:

f.habibzadeh@ut.ac.ir

f.habibzadeh@atu.ac.ir

گفتارهایی در علم قافیه کوششی است در راستای تبیین و تحلیل برخی مباحث مرتبط با دانش قافیه که به طور کلی از یک بخش مقدماتی با عنوان «قافیه¬شناخت» شامل معرفی و بیان اهمیت علم قافیه و نقش¬ها و کارکردهای این علم تشکیل شده است و شامل ده گفتار دربارۀ دانش قافیه و مباحث پیرامونی آن است که با رویکرد تحلیلی و نقّادانه و با استناد به مآخذ معتبر و متعدد به نگارش درآمده است. این گفتارهای ده¬گانه عبارت¬اند از: تاریخ و خاستگاه قافیه، ضرورت قافیه، جایگاه قافیه، قافیه و قالب¬های شعری، قافیه و شعر نیمایی، قافیه و شعر سپید، قافیه در شعر منثور، تألیفات علم قافیه، خاتمه در علم قافیه مشتمل بر مباحثی چند در زیبایی-شناسی و نقد قافیه و برخی قواعد مرتبط با این علم و گفتار پایانی دربارۀ ردیف و تحلیل موسیقی و جلوۀ هنری آن در شعر.

یکی از دانش‌های ادبی که هم با موسیقی و خوش¬آهنگی شعر ارتباط پیدا می‌کند و هم از نظر مضمون¬سازی و تصویرآفرینی نقشی تعیین‌کننده در غنای محتوایی و آهنگین شعر دارد، دانش قافیه یا پساوند است. این دانش از دیرباز همواره محل توجه شاعران و ناقدان شعر بوده است و در طول تاریخ ادب فارسی و عربی، رساله¬ها و کتاب¬ها در این عرصه به زیور طبع آراسته شده و به کتابخانۀ علم و فرهنگ ایران و اسلام افزوده شده است.

به طور کلی دانش قافیه در دو زمینه قابل بررسی و کندوکاو است: یکی شناخت مبانی و قواعد و به دنبال آن عیوب قافیه که از آن با عنوان «قافیه¬سنجی» یاد می¬کنیم و دوم زیبایی¬شناسی قافیه و کاربرد صنایع بدیعی در قافیه که از آن به «قافیه¬پردازی» تعبیر می‌کنیم. به عبارتی دیگر، قافیه¬سنجی مربوط به میزان صحت و سقم و اصول و مبانی قافیه است و قافیه¬پردازی اختصاص دارد به زیبایی¬های قافیه و مزیّن¬نمودن آن با استفاده از صنعت¬های بدیعی و هنرمندی¬های ابتکاری و ابداعی شاعران. آنچه در درجۀ نخست از اهمیت و تقدّم برخوردار است مورد نخست است. روشن است که در صورتی کاربرد صنایع لفظی و هنرنمایی¬های شاعرانۀ شاعر در جایگاه قافیه ارزش زیباشناسی و موزیکی خواهد داشت که قافیه از پایه بر اساس اصول و قواعد صحیح پی‌ریزی و بنا شده باشد.

بنابراین «قافیه¬سنجی» و «قافیه¬پردازی» از جهاتی قابل تامّل و در خور تحلیل و بررسی است. در قافیه¬پردازی شاعر به مدد نبوغ و استعداد خود در به کارگیری از کلمات متجانس و استفاده از صنایع لفظی و بدیعی که بر زیبایی و خوش¬آهنگی کلام می¬افزاید می-پردازد. اما تعبیر ما از اصطلاح قافیه¬سنجی بیشتر از حیث میزان سنجش صحت یا عدم¬ صحت قافیه¬ساختن کلمات و توجه به قواعد و اصول صحیح آن¬هاست.

به عبارتی دیگر تعبیر قافیه¬پردازی از حیث تفنّن¬های شاعرانه و استفاده از تجانس و انواع گوناگون صنایع بدیعی در قافیه¬سازی واژه-هاست و غرض از قافیه¬سنجی، جنبه¬های دستوری و قواعدی در به کارگرفتن کلمات هم¬قافیه است، نه به اصطلاح آرایش کلام و جنبه-های صوری قافیه. به عنوان مثال در بحث از قافیه¬سنجی، عیوب قافیه مستقیماً زیر نظر قواعد و مستلزم آشنایی با حروف، حرکات، حدود و سایر ملحقات و مباحث مربوط به قافیه است، اما بحث از قافیه¬پردازی مربوط به زیبایی¬آفرینی و به کارگیری قوافی بدیعی، نظیر انواع جناس، إعنات، ذوقافیتین و... در جایگاه قافیه است.

صرف¬نظر از مبانی و قواعد قافیه که بیشتر هَمّ گذشتگان ما در این زمینه بوده است، جنبه‌های زیبایی‌شناسی، نقش‌ها و کارکردهای قافیه تا حدودی مورد غفلت واقع شده که تلاش شده است در این کتاب مباحث قافیه ـ نه به معنای سنتی آن، بلکه در محک نقد و زیبایی‌شناسی ـ بازکاویده شود.

کتاب گفتارهایی در علم قافیه در 298 صفحه مستقلاً به موضوع قافیه و مباحث مربوط به آن پرداخته است و از یک بخش مقدماتی با عنوان «قافیه¬شناخت» شامل معرفی و بیان اهمیت علم قافیه و نقش¬ها و کارکردهای این علم و نیز ده گفتار به شرح زیر تشکیل شده است:

گفتار اول و دوم به ترتیب با عنوان «تاریخ قافیه» و «ضرورت قافیه»، اختصاص دارد به بیان پیشینه‌ای از قافیه در ملل مختلف و تحلیل و بررسی ضرورت یا عدم ضرورت عنصری موسیقایی به نام قافیه در شعر.

موضوع سخن در گفتار سوم و چهارم کتاب، «جایگاه قافیه»، از جمله قافیۀ آغازی و پایانی (کناری)، قافیۀ میانی و درونی، قافیۀ محجوب و «قافیه در قالب‌های شعری» است. در گفتار اخیر، در باب تأثیر قافیه در شکل¬دهی قالب‌های گوناگون شعری و انواع قالب-های جدید در شعر فارسی بحث شده است.

محور بحث در گفتارهای پنجم، ششم و هفتم، به ترتیب قافیه در شعر نیمایی، سپید و شعر منثور است. بررسی و بیان دیدگاه‌ها و نقطه‌نظرات نیما و صاحب‌نظران شعر نیمایی و سپید دربارۀ قافیه و نقش آن در شعر و ارائۀ نمونه‌های شعری از دو نوع شعر نو و سپید، با تکیه بر جنبۀ موسیقایی قافیه و در نهایت بیان خلاصه¬ای از تاریخ این نوع شعر در ادبیات غرب و ادبیات عرب، از مطالب اصلی این گفتار به شمار می‌رود. در گفتارهای مذکور، ناگزیر اندکی به تاریخ ادبیات در این موضوع پرداخته شده است که بیان این مطالب نیز در روشن¬ساختن سیر پیدایش قافیه و قواعد آن در این انواع شعر، برای خواننده خالی از فایده نیست. بیان نظرات و دیدگاه¬های نمایندگان اصلی شعر نیمایی و سپید تحت عنوان «نظر نیما در باب قافیه» و «نظر شاملو در باب قافیه» و صاحب¬نظران این نوع شعری، با عنوان «نظر مؤلفِ...»، رویّه¬ای نامتغیّر در تدوین و تألیف این گفتارهاست.

گفتار هشتم مشتمل بر معرفی توصیفی، شناسایی و بررسی محتوایی و ساختاری بیش از چهل اثر در زمینۀ علم قافیه است که بیان آن، حداقل از دو جهت حائز اهمیت است: یکی اینکه سیر تدوین کتاب¬ها و مباحث این علم از قدیم تا عصر حاضر را نمایان می¬سازد و دیگر اینکه به عنوان فهرست و کتابشناسی توصیفی علم قافیه، می¬تواند پژوهشگر و دانشجو را در مطالعات و پژوهش¬های خود در این زمینه یاری رساند.

«خاتمه در علم قافیه» عنوان گفتار نهم است که در آن از زیبایی¬شناسی و نقد قافیه، تحلیل قافیه از نظر کاربرد واژگان و حروف و نیز تناسب قافیه با محتوای شعر سخن رفته است. بررسی و تحلیل نقش بلاغی و موسیقایی قافیه و ردیف در شعر بزرگان ادب پارسی از جمله فردوسی، مولوی و حافظ، مباحث بعدی این گفتار را در برگرفته است. پس از آن به تعریف اصطلاحاتی نظیر توسیم، مقفّی و مصرّع، ارصاد و تسهیم، قافیۀ پیوندی و قافیۀ خطی یا آوایی ـ که با موسیقی قافیه و نقش آن در زیبایی و غنای شعر ارتباط دارند ـ پرداخته شده است.

گفتار پایانی اختصاص دارد به نوعی دیگر از موارد موسیقی¬ساز شعر که تا حدودی خود، مکمّل موسیقی قافیه است. مطالب این گفتار از تعریفِ ردیف، پیشینه، دیدگاه¬ها و ضرورت وجود آن در شعر گرفته تا ویژگی¬ها، عیوب و زیان¬ها، تغییر لفظی و معنایی ردیف، جایگاه آن و مباحث دیگر که تقریباً به صورت مفصّل و همراه با نمونه¬ها و شواهد شعری فراوان بیان شده¬اند.